پلاستیکها جزء ضایعاتی هستند که به دلیل مصرف روزافزون, درصد بالایی از پسماندها را تشکیل می دهند. پیش از آن که وارد این بحث گردیم بد نیست برای مقدمه مروری بر موارد مصرف و خواص این مواد و منشا تولید آنها داشته باشیم.
پلاستیکها موادی هستند که به علت سهولت قالبگیری و شکل دهی کاربرد فراوانی در صنایع بسته بندی دارند و بعضا به دلیل استحکام زیاد , پایداری حرارتی بالا, چقرمگی زیاد و مقاومت در برابر خوردگی , در تولید قطعات برای صنایع خودرو, الکترونیک,و هواپیما سازی, و حتا فضانوردی و موشک سازی کاربرد دارند. یعنی از ساک دستی و ظروف پلاستیکی تا چرخ دنده های مهندسی ,بدنه خودرو, روکش سیم و کابل, کفپوش سالنها و وسایل پزشکی و غیره استفاده می گردند. بنابراین و به دلایل فوق جایگزین مناسبی برای فلزات هستند. به همین میزان نیز ضایعات پلاستیک ها روز به روز افزایش می یابد.
به طور کلی ضایعات پلاستیک در ایران از سه منشاء تولید می گردند.
۱ - پسماند شهری
۲ - صنعتی
۳ - بیمارستانی.
به طوری که با توجه به آمارهای به دست آمده از آنالیز پسماند شهری بیشترین منبع ضایعات پلاستیک از پسماند شهری است که توسط صاحبان این صنعت خریداری و مورد بازیافت قرار می گیرند که برای نمونه آنالیز یک شهر توریستی که روزانه ۱۰۰تن زباله دارد توسط شهرداری به شرح ذیل اعلام گردیده است.
۱ - مواد ارگانیک۴
۲ - نایلون HDPE/LDPE ۶٫۱
۳ - مواد لاکی(پلاستیکهای تزریقی) PP/PE ۲٫۶
۴ - فلزات آهنی و غیر آهنی ۲٫۳
۵ - منسوجات ۲٫۱
۶ - مواد سلولزی۴
۷ - پلی اتیلن ترفتالات PET 5.8
۸ - کفش و دمپایی ۰٫۶
۹ - سایر مواد۷
همانطور که ملاحظه می کنید تقریبا ۱۵% از میزان زباله را پلاستیک تشکیل میدهد که این در شهرهای توریستی و زیارتی و بسته به نوع فرهنگ و مصرف آن متفاوت می باشد. به طور کلی در ایران روزانه بیش از ۴۰۰۰۰ تن زباله تولید می گردد که از این میزان تقریبا ۱۰-۱۵% آن را پلاستیک تشکیل می دهد . این در حالی است که اکثر کارگاههای ما که به صورت سنتی عمل میکنند , روزانه ۲- ۵ تن ضایعات پلاستیک را بازیافت می کنند و کمتر کارخانه ای وجود دارد که با دستگاهها ی صنعتی و به روز بتواند روزانه ۱۲- ۱۶تن را بازیافت نماید.
ضایعات صنعتی که به ضایعات پای دستگاهی شهرت دارند, توسط کارخانه داران فروخته می شوند و یا توسط آسیابی که در کنار خط تولید می باشد مجددا خرد شده و به همراه مواد نو دوباره در خط تولید مصرف می گردند. مشروط بر اینکه آن محصول مصرف مواد غذایی نشود و یا خواص فیزیکی و مکانیکی بالایی نظیر استحکام و مقاومت در برابرضربه و غیره مورد نظر نباشد.
پلاستیک های ضایعاتی حاصل از بیمارستانها نظیر سرم ,سرنگ و غیره نیز توسط زباله سوز سوزانده شده و یا دفن می گردند.
چرا ضایعات پلاستیک ها را بازیافت می کنیم؟
دلایل بسیاری برای بازیافت ضایعات پلاستیک ها وجود دارد:
احداث پتروشیمی های جدید و در نتیجه تولید بیشتر پلاستیکها ,
مصرف بیشتر حاصل از پدیده شهر نشینی برای مثال ظروف غذای یک بار مصرف
تجزیه نشدن و ماندگاری در طبیعت حداقل به مدت ۳۰۰ سال و ایجاد آلودگی های زیست- محیطی
افزایش قیمت نفت و انرژی در ایران و جهان و قیم بیشتر این مواد نسبت به نو
از عواملی است که موجب گردیده استقبال از مواد و گرانول های بازیافتی بیشتر و بیشتر گردد. از نظر قیمت, بهای گرانول های بازیافتی معمولا در حدود ۳۰درصد پایینتراز گرانول های نو پتروشیمی می باشند. در واقع دلیل پیشرفت صنعت بازیافت در دنیا علاوه بر بحث محیط زیست نیز این است که محصولات ارزشمندی را می توان از موادی تهیه نمود که نسبت به نو از لحاظ قیمت پایین ترند بنابراین باعث ایجاد ارزش افزوده می گردد. برای مثال شرکت فورتل(Fortel) با تولید الیاف بازیافتی پت ,فروش محصولات خود را از ۳ میلیون پوند به ۳۰میلیون پوند ظرف مدت ۷سال افزایش داد. این شرکت ادعا می کند بالاترین مصرف بطری های بازیافتی را داشته است و برای تامین مواد اولیه خود از کشور های مختلف نیز جمع آوری انجام می دهد. در کشور ما نیز خوشبختانه نمونه هایی موفق از این نوع وجود دارند.
مزایای بازیافت
۱) ضایعات کمتری سوزانده و یا دفن می گردد.
۲) انرژی و مواد خام کمتری برای تولید مواد ضایعاتی نسبت به مواد نو نیاز می باشد.
۳) کاهش ضایعات و استفاده مجدد آن باعث کاهش آلودگی محیط زیست می گردد.
مشکلات بازیافت پلاستیکها و چگونگی رفع آنها
همانطور که می دانید وجود حرارت و پدیده تخریب هنگام تولید مواد بازیافتی موجب گردیده است که این مواد از خواص پایین تری نسبت به نو برخوردارباشند. در واقع عامل دپلیمریزاسیون سبب کاهش جرم مولکولی این مواد می شود و بنابراین نمی توان از گرانول های بازیافتی به تنهایی برای تولید محصول با کیفیت بالا و نیز به دلیل آلودگی های موجود, در بسته بندی غذایی و ساخت مواد آرایشی و بهداشتی استفاده کرد.
در ایران علاوه بر مشکلات فوق, نبود استاندارد و نظارت برای مواد بازیافتی سبب تولید محصول با کیفیت پایین و مضر به سلامتی می گردد. برای مثال حتا دیده شده است که متاسفانه افراد سودجو در مناطق محروم از مواد بازیافتی در تولید سر پستانک شیشه نوزاد استفاده نموده اند که موجب بروز آفت در نوزادان شده است.
عدم وجود دستگاههایی که بتواند محصولات با کیفیت مناسب تولید نماید از مشکلات دیگر این صنعت محسوب می گردد. طبق مشاهدات بنده اکثر دستگاهها از امکانات حداقلی برخوردارند و ضمنا دستگاههای مصرفی اکثرا دست دوم و قدیمی است وحتا در مراحل شستشو از آب کافی نیز استفاده نمی کنند از این رو به سختی می توان داخل کارگاهی که بازیافت انجام می دهد وارد شد.
اما راه حلهایی که بتوان مشکلات مواد بازیافتی را حل نمود عبارتند از:
۱) استفاده از تکنولوژی های مربوطه و به روز. برای مثال برای تولید بطری نوشابه از بطری های بازیافتی می توان از یک تکنولوژی به عنوان (B to B) استفاده کرد, که به دلیل از بین بردن آلودگی های میکربی پرک بازیافتی را می توان مجددا برای تولید بطری نوشابه استفاده نمود.
۲) مخلوط کردن با مواد نو و یا افزودن افزودنیها
۳) محصول را طوری طراحی نمود که استحکام بیشتری داشته باشد برای مثال دیواره محصول را ضخیم تر انتخاب نمود.
۴) فرایند ساختی متناسب با نوع محصول انتخاب کرد. برای مثال در تولید محصولاتی استفاده کرد که رنگ آن چندان اهمیت ندارد و چون عموما مخلوطی از چند پلاستیک بازیافت می گردد رنگ نهایی سبز تیره و یا مشکی خواهد شد که حتا برای محصولاتی که رنگ روشن دارند برای مثال ظروفی که از پلی اتیلن ساخته شده اند نیز می توان مواد رنگ زا اضافه کرد تا رنگ اصلی محصول را بپوشانند.
۵) فرایند کواکسترون در تولید محصولاتی که پلاستیک بازیافتی بین مواد نو اکسترود می گردد. برای مثال ورق های چند لایه که لایه وسطی پلی اتیلن ترفتالات PET, بازیافتی و لایه زیرین و رویی آن مواد نو اکسترود می گردد. این تکنولوژی توسط بخش خصوصی در حال خریداری در ایران می باشد. لازم به ذکر است که تمام پلاستیکهای بازیافتی در فرایندهای تزریقی, قالب گیری فشاری ,اکستروژن و دمشی کلندرینگ ,ترموفرمینگ و قالب گیری چرخشی کاربرد دارند.
۶) قالب گیری تزریقی ساندویچی یک تکنیک دیگر برای پلاستیکهای بازیافتی است که هسته داخلی آن مواد بازیافتی و لایه خارجی آن مواد نو است.
نتیجه
صنعت بازیافت در ایران جزء صنایع جوان محسوب می گردد و به علت مباحث اقتصادی از اهمیت خاصی برخوردار است. اما در این بین نیاز به نظارت و استانداردهایی می باشد تا بتوان محصولاتی با ارزش افزوده بیشتری ایجاد کرد. درمجموع برای سرمایه گذاری و کارآفرینی نیز علاوه بر موضوعات زیست محیطی از جاذبه اقتصادی برخوردار است که با تامل و بررسی لازم و گرفتن مشاوره با متخصص می توان به نتایج مطلوبی رسید.در مقالات بعدی به روشهای بازیافت و تفاوتهای آن و تکنولوژی و دستگاههای های مربوطه پرداخته می شود.
